Salep Orkidesi Tohumu ve Yetiştiriciliği

Salep, son yıllara kadar doğada yer alan salep orkidesi bitkisinden elde edilmekteydi. Fakat endemik olarak yetişen bu türün doğada oldukça azalması ve ekonomik olarak değerli bir tür olması insanları salep orkidesi üretip, yetiştirme yöntemine zorladı. Aslında bununla ilgili geçmişte de birçok farklı denemeler oldu ama üretimi, bakımı ve yetiştirilmesi zor olduğundan dolayı birçok deneme başarısızlık ile sonuçlandı. Ülkemizde de belirli bölgelerde endemik olarak yetişen salep orkideleri salep üretimi açısından oldukça fazla önem arz etmekteydi. Başta dondurmalarda ve içecek olarak kullanımı ve az bulunması salebi oldukça değerli bir ürün haline getirdi. Doğada endemik olarak yetişen bu orkideler ise her geçen gün azalmaktaydı.

Salep Nedir?

Anadolu’da yüzyıllardan bu yana kullanılan salep ülkemize has bitkilerden birisidir. Türkiye dışında sınırlı miktarda bulunduğu ülkeleri Irak, İran, Suriye, Yunanistan ve Fransa olarak sayabiliriz. Salep, orkideler ailesinde yer alan bazı bitkilerin toprak altında yer alan yumru köklerinden elde edilmektedir. Bu kökler genellikle bej ve açık kahverengi renge sahip ve yuvarlak ile oval şekillidir. Ülkemizde üretilen salebin dış ülkelere ihraç edilmesi yasaklanmıştır. Salep dediğimiz gibi başlıca dondurma yapımında kullanılmakta ve içecek olarak tüketilmektedir.

Türkiye’de Orkideler

Orkideler Dünya’da yer alan en zengin bitki ailelerinden birisidir. Dünya üzerinde 25 binden fazla orkide çeşidi bulunmaktadır. Bunların büyük çoğunluğu ise tropikal bölgelerde yetişmektedir. Türkiye’de ise 24 cinse ait olan toplamda 154 adet orkide türü bulunmaktadır. Bu anlamda Avrupa ve Orta Doğu ülkeleri arasında en zengin orkide çeşitliliği ülkemizdedir. Salep, yumrulu orkideler olarak adlandırılan orkide türlerinden elde edilmektedir ve ülkemizdeki orkide türlerinin 120 tanesi bu türler içinde yer almaktadır. Türkiye’de yetişmekte olan orkide bitkilerinden 20-25 kadarı endemiktir yani sadece ülkemizde yetişmektedir. Yörelere göre orkide bitkisi; çam çiçeği, dildamak, tavşan topuğu, çayır çiçeği, katır tırnağı, dilçıkık gibi isimler ile adlandırılmaktadır.

Orkide Bitkisi Özellikleri ve Çoğalması

Orkidelerin üreyip çoğalması birçok bitki türüne göre farklılık göstermektedir. Zaten üretilmesinin zor olması ve her ortamda kolaylıkla üretilemiyor olması bu bitkiyi değerli kılan unsurlardan birisidir. Orkidelerin tohumlarında sadece 50 kadar hücre bulunmaktadır ve bu tohumlar besi doku içermezler. Bu nedenle toprağa düşen orkide tohumları öncelikli olarak bazı toprak mantarları ile etkileşime girerler ve bu mantarlardan besin elde ederler. Tabi ki oldukça basit gibi görülen bu durum bazı orkide türlerinde 15 yıl kadar sürmektedir. Toprağa düşen tohum uygun bir toprak mantarı ile etkileşime girip, gerekli besini elde ettiğinde tek yapraklı orkide fidesi toprak yüzeyine çıkar. Toprak yüzüne çıkan bu tek yapraklı orkide fidesinin çiçek açacak kadar büyüklüğe ulaşması yine yıllar almaktadır. Bu nedenler ile orkide oldukça zor çoğalan ve hassas bit bitkidir.

Ülkemizde bitkiler genellikle sonbahar aylarında görülmeye başlarlar. Kış ayları boyunca gelişen bitkiler ilkbahar aylarında çiçeklenir. İlkbahar sonu ve yaz başlarında ise orkidelerin tohumları olgunlaşıp, kurur. Eğer ve Akdeniz sahil kesiminde çiçeklenme genellikle nisan ve mayıs aylarında olmaktadır. İklimi daha sert olan yerlerde bu süreç biraz daha uzayabilmektedir. Ülkemizde yer alan istisnai türlerden birisi Spiranthes spiralis isimli orkide türüdür. Bu tür sonbahar aylarında çiçek açmaktadır.

Çiçeklenme döneminde doğadan toplanan salep bitkilerinin köklerinde iki adet yumru yer almaktadır. Bu yumrulardan birisi daha koyu renkli ve pörsümüş bir haldedir ve bu yumru bir önceki yıla aittir. Diğeri ise daha açık bir renge sahip ve daha dolgun olan yumrudur, bu yumru yeni oluşmuş olan yumrudur.

Ülkemizde Doğada Yetişen Bazı Orkide Türleri

• Orchis anatolica
• Orchis anatolica
• Orchis italica
• Orchis tridentata
• Orchis pinetorum
• Orchis simia
• Orchis morio
• Orchis sancta
• Dactylorhiza romana
• Anacamptis pyramidalis
• Hymantoglossum longibracteatum
• Serapias laxiflora
• Serapias vomeracea
• Ophrys fuciflora
• Ophrys fusca

Salep Elde Edilmesi

Toplanan yumrulu orkide bitkilerinden o yıl oluşmuş olan yumrulu kökler elde edilir. Elde edilen kökler iyi bir şekilde temizlenir ve yıkanır. Sonrasında ise 15 dakika kadar kaynatılır. Çeşitli yörelerde kaynatma işlemi için farklı ürünler kullanılmaktadır. Su, süt ve ayran ile bu işlem yapılabilmektedir. Süt ve ayran kullanıldığında randıman artmış olsa bile, depolama süresi kısalmaktadır. Bu nedenle genellikle su tercih edilmektedir. Kaynatılmış olan yumrular uygun bir yere serilerek kurutulur. Toptan ticareti genellikle bu kurutulmuş yumrular şeklinde yapılmaktadır. Kurutulmuş olan yumrular taş değirmenlerde öğütülerek toz haline getirilir ve bu hazır salep tozudur.

Salebin içeriğini başlıca; müsilaj, nişasta, mineral maddeler oluşturmaktadır. Buradaki en önemli madde müsilajdır. Bu madde çok yüksek miktarda su tutma özelliğine sahiptir ve bu nedenden dolayı kıvam verme özelliğine sahiptir.

Çeşitli nedenlerden dolayı ve özellikle doğada bulunan orkide bitkilerinin bilinçsiz şekilde salep üretimi amacı ile toplanması sonucunda doğadaki orkide bitkisi çeşitliliği ve miktarı ciddi anlamda azalmış ve bazı yetiştiriciler bu işin ticari boyutu ile ilgilenerek özel orkide bahçeleri kurmaya başlamıştır. Yukarıda anlattıklarımızı da dikkate aldığınızda bu işin kolay olmadığını bilmeniz gerekir.

Salep Orkidesi Üretimi ve Yetiştiriciliği

Dünya’da ve ülkemizde direk olarak tohumdan üretim konusunda çalışmalar yapılmış olsa bile yukarıda bahsettiğimiz gibi bu sürecin çok uzun yıllar alması ve aynı zamanda bazı mantar türleri ile etkileşime girmesi gerektiği gibi konulardan dolayı ekonomik ve kolay olmamaktadır. Bu nedenle üretim için salep yumruları tercih edilmektedir. Günümüzde orkide yumrulara ekilerek üretimin ve kapasitenin artırılması amaçlanmaktadır.

Öncelikli olarak bu bitkiyi dikmek için en uygun zaman eylül ve ekim aylarıdır. Ekilecek olan alanın büyüklüğüne göre taze salep yumrusu temin etmek gerekir. Günümüzde 1 kg salep taze salep yumrusunun fiyatı türe göre 50-100 TL arasında değişmektedir. 1 dönümlük bir arazi için yaklaşık olarak 200-250 kg yumruya ihtiyaç vardır. Salep orkidesi üretimindeki en önemli maliyet konusu budur.

Salep orkidesi yumrularını ekmeden önce toprağı iyi bir şekilde hazırlamak gerekir. Sürülüp hazırlanan toprağa yanmış gübre atmak verimi artıracak unsurlardan birisidir. Ekim yapılacağı zaman aşırı yağışlardan bitkiyi korumak için 15-20 yüksekliğinde ve 70-80 cm eninde setler oluşturmak mantıklı olacaktır. Yumrular toprağın yaklaşık olarak 5 cm altına gömülmeli ve büyüme noktaları üste bakmalıdır.

Yumru dikiminden sonra, yağmurlarında yağması ile beraber yavaş yavaş salep bitkilerini toprağın üzerine çıkarken göreceksiniz. Aslında salep bitkisi çok fazla suyu sevmez, bu nedenle ekstra bir sulamaya ihtiyaç duyulmaz. Fakat ilkbaharda yağış olmazsa belki birkaç kez sulamak gerekebilir. İlkbaharın gelmesi ile beraber bitkiler çiçek açmaya başlarlar. Hasat işlemi genellikle nisan, mayıs ve haziran aylarında yapılmaktadır. Salep hasatı el ile yapılmalıdır. Hasat sırasında bitkinin kökünde yer alan yumrulardan taze olan kök alınır, eski yumru kök tekrar bırakılır.

Üretim sırasında 1 dönümlük araziden 600-900 kg arasında taze salep orkidesi yumrusu elde edilmektedir. Bu yumrular işlem yapılmadan veya kaynatma, kurutma işlemi yapılacak satılabilir.

Orkide üretimi yapacaksanız tür seçimine özen göstermeniz gerekir. Üretimin devamı için çok yumrulu köke sahip olan orkide türlerini seçmeniz doğru olacaktır.

Salep Orkidesi Kazancı

Yıllık olarak 1 dönüm arazi için ortalama 200-250 kg taze yumruya ihtiyaç duyarsınız. Bunun masrafı 10.000-20.000 TL arasında değişir. İşçilik ve diğer masraflar ile beraber ortalama yıllık 20.000 TL masraf vardır diyebiliriz. Kazanç ise 700 kg ortalama ürün aldığınızı düşünürsek 70.000-80.000 TL civarındadır.